Authors: JosÈ Rizal
=LII.=
=ANG SULAT N~G M~GA PATAY AT ANG M~GA ANINO.=
Itinatagò ang buwan n~g madilím na lan~git; wináwalis n~g malamig na han~ging palatandâan n~g pagdating n~g Diciembre ang iláng dahong tuyô at ang alabóc sa makipot na landas na patun~gó sa libin~gan.
Nagsasalitaan n~g marahan ang tatlóng anino sa ilalim n~g pintuan.
--¿Kinausap mo ba si Elías?--ang tanóng n~g isáng tinig.
--Hindî, nalalaman mo n~g siyá'y may ugaling cacaibá at main~gat; n~guni't inaacalà cong siyá'y cacampí natin; iniligtás ni don Crisóstomo ang canyáng buhay.
--Caya acó pumayag,--anáng unang tinig;--¡ipinagágamot ni don Crisóstomo ang aking asawa sa bahay n~g isáng médico sa Maynilà! Acó ang nacacaalam n~g convento upang makipagliwanag sa cura n~g aming pautan~gan.
--At camí naman ang nacacaalam n~g cuartel, at n~g masabi namin sa m~ga civil na may m~ga anác na lalaki ang aming amá.
--¿Maguiguing ilán caya cayó?
--Limá, cainaman na ang limá. Maguiguing dalawampo raw cami,--anáng alilà ni don Crisóstomo.
--At ¿cung hindi lumabás cayóng magalíng?
--¡Sttt!--anáng isá, at hindi na umimic ang lahát.
Namamasid sa nag-aagaw n~g dilim at liwanag ang pagdating n~g isáng anino na marahang lumalacad na ang bacod ang siyáng tinútunton; manacánacang humíhintô na para mandíng lumílin~gon.
At may dahil n~ga namán. Sa dacong hulihán, na may dalawampong hacbang ang puwang, may sumusunod na isá pang anino, lalong malakí at tila mandín lalò pang anino cay sa náuna: totoong napacarahan ang pagyapac sa lupà, at biglang nawawalâ, na anaki'y linalamon n~g lupa, cailán mang humíhinto't lumilin~gon ang náuuna.
--¡Sinusundan acó!--ang ibinulóng n~g náuunang anino; ¿ang guardia civil caya? ¿nagsinun~galíng caya ang sacristan mayor?
--Ang sabi'y dito raw magtátatagpô,--ang iniisip n~g icalawáng anino; marahil may masamáng inaacalà caya inililihim sa akin n~g dalawáng magcapatid.
Sa cawacasa'y dumating ang nan~gun~gunang anino sa pintùan n~g libin~gan. Lumapit ang tatlóng aninong nan~gauna.
--¿Silá po bagá?
--¿Cayó po ba?
--¡Tayo'y maghiwahiwalay, sa pagca't sinúsundan acó nilá! Tátanggapin ninyó bucas ang m~ga sandata at pagcágabi gágawin. Ang hiyáw ay: «¡Mabuhay si don Crisóstomo!» ¡Lacad na cayó!
Nawalâ ang tatlóng anino sa licuran n~g m~ga pader. Nagtagò ang bagong dating sa pag-itan n~g pintô at naghintáy na hindi umiimic.
--¡Tingnan natin cung sino ang sumúsunod sa akin!--ang ibinulóng.
Dumating ang pan~galawáng anino na nag-iin~gat n~g mainam at humintóng parang nagtitin~gintin~gin sa paliguid niyá.
--¡Nahuli acó n~g pagdating!--ang marahang sinabi; n~guni't baca caya man~gagbalic.
At sa pagcá't nagpasimulâ n~g pag ambóng nagbabalang tumagál, inisíp niyang sumilong sa ilalim n~g pintùan.
At alinsunod sa dapat mangyari'y nabuglàan niyá ang isáng anino.
--¡Ah! ¿sino pô cayó?--ang itinanóng n~g bagong dating na ang tinig ay sa matapang na lalakl.
--At ¿sino pô ba naman cayô?--ang isinagót n~g isá n~g boong capanatagan.
Sandalíng hindi nan~gagsiimic; pinagpipilitan n~g isá't isáng makilala ang canyáng caharáp sa pamamag-itan n~g anyô n~g tinig at sa pagmumukháng naaaninagnagan.
--¿Anô po ba ang hinihintay ninyó rito?--ang tanóng n~g may tinig na pagca lalaki.
--Na tumugtóg ang á las ocho upang aking macuha ang baraja n~g m~ga patay, ibig cong manalo n~gayong gabí n~g salapi,--ang sagót n~g isá na ang tinig ay caraniwan; at cayó namân, ¿anó't cayó po'y naparito?
--Sa ... gayóng ding dahil.
--¡Abá! ikinatutuwa co; sa ganyá'y hindi acó mag-iisá. May dalá acóng baraja; pagcarin~gig co n~g unang tugtóg ay maglálagay acó sa canilá n~g
aldur
; sa icalawáng tugtóg ay maglálagay namán acó n~g
gallo
; ang m~ga barajang gumagaláw ay iyán ang m~ga baraja n~g m~ga patáy, na kinacailan~gang agawin sa pamamag-itan n~g pananagâ. ¿May dalá rin po ba cayóng baraja?
--¡Wala!
--¿At paano?
--Magaang; cung paano ang paglalagáy ninyó sa canilá n~g bangcâ; hinihintay cong silá namán ang maglálagay n~g bangcâ sa akin.
--¿At cung hindi maglagáy n~g bangcâ ang m~ga patáy?
--¿Anó ang gagawin? Hindi pa ipinag-uutos na sapilitang magsúsugal ang m~ga patáy....
Sandalíng hindi silá nag-imican.
--¿Cayó po ba'y naparitong may sandata? ¿Paano ang inyóng gágawing pakikiaway sa m~ga patáy?
--Sa pamamag-itan n~g aking m~ga suntóc,--ang isinagót n~g pinacamalaki sa canilá.
--¡Ah, diablo, n~gayón co naalaala! hindi tumátayâ ang m~ga patáy pagca may higuít sa isá ang bilang n~g m~ga buháy, at tayo'y dalawá.
--¿Siyá n~ga po ba? n~guni't áayaw acóng umalís.
--Acó ma'y gayón din, nan~gan~gailan~gan acó n~g salapi,--ang isinagót n~g pinacamaliit; n~guni't gawín natin ang isáng bagay: magsugál tayong dalawá, at ang matalo'y siyáng umalís.
--Halá ...--ang isinagót n~g isá na may cauntíng samâ ang loob.
Pumasoc silá't humanap sa gayóng nag-aagaw n~g dilim at liwanag n~g isáng lugar na lalong nauucol; hindi nalao't nacásumpong silá n~g isáng baunang bató at doon silá naupô. Kinuha n~g pinacapandác sa canyáng salacót ang baraja, at nagpanin~gas namán ang isá n~g fósforo.
Sa ilaw ay nagtin~ginan ang isá't isa, datapuwa't ayon sa pag-aanyô n~g canícaniláng mukha'y hindi nan~gagcacakilalanan. N~guni't gayón man, sa pinacamataás at tinig macalalaki ay makikilala natin si Elías, at sa pinacamaliit ay si Lucas, dahil sa pílat niyá sa pisn~gí.
--¡Alsahín po ninyó!--ang winica nitó, na hindi nálilin~gat n~g pagmamasíd sa caharáp.
Itinabí ang iláng butóng nakita sa ibabaw n~g libin~gang bató't saca nag-
andar
n~g isáng alás at isáng cabayo. Pinagsunodsunód ni Elías ang pagpapanin~gas n~g fósforo.
--¡Sa cabayo!--anyá,--at n~g magcatanda'y nilagyán n~g isáng bun~gô n~g tadyáng.
--¡Juego!--aní Lucas,--at sa icaapat ó icalimang
carta
ay lumabás ang isáng alás.
--Natalo cayó,--ang idinugtóng;--n~gayó'y pabayaan po ninyóng acó'y mag-isáng humanap n~g pagcabúhay.
Umalís si Elías na hindi nagsabi n~g catagâ man lamang, at nawala sa guitna n~g cadilimán.
Nang macaraan ang ilang minuto'y tumugtóg ang á las ocho sa relós n~g simbahan, at ipinahayag n~g campana ang oras n~g m~ga caluluwa; n~guni't hindi inanyayahan ni Lucas makipagsugál sa canyá ang sino man, hindi tinawagan ang m~ga patáy, na gaya n~g iniaatas n~g pamahiin; ang guinawá'y nagpugay at bumulóng n~g ilang panalan~gin, nagcruz n~g boong cataimtimang tulad sa marahil guinágawa rin sa sandaling iyón n~g puno n~g Cofradía n~g Santísimo Rosario.
Nagpatuloy ang pag-ambón sa boong magdamág. Pagca á las nueve n~g gabi'y madilím na ang m~ga daan at wala n~g taong lumalacad; ang m~ga farol n~g lan~gis na dapat ibitin n~g bawa't namamayan sa tapat n~g canilang bahay, bahagya n~g nacaliliwanag sa pabilóg na isáng metro ang luwang: tila mandin inilagáy ang m~ga ilaw na iyó't upang makita ang carilimán.
Naglálacad n~g paroo't parito sa magcabicabilang dulo n~g daang malapit sa simbahan ang dalawáng guardia civil.
--¡Maguináw!--ang sabi n~g isá sa wicang tagalog na may puntóng bisayà; hindi tayo macahuli n~g isá man lamang sacristan, waláng gágawa n~g casiraan n~g culun~gán n~g manóc n~g alferez ... Nan~gadalà dahil sa pagcápatay doon sa isá; nacayáyamot sa akin itó.
--At sa akin,--ang isinagót n~g isá;--sino ma'y waláng nagnanacaw; datapuwa't salamat sa Dios at ang sabiha'y na sa bayan daw si Elías. Ang sabi n~g alferez ay ang macahuli raw sa canyá'y máliligtas sa palò sa loob n~g tatlóng buwán.
--¡Aa! Nasasaulo mo ba ang canyáng m~ga
señas
?--ang tanóng n~g bisaya.
--¡Mangyari bagá! ang taás ay matangcád ayon sa alferez, catatagán ayon sa cay padre Dámaso; maiitím ang m~ga matá, catatagán ang ilóng, catatagán ang bibíg, waláng balbás, maitim ang buhóc....
--¡Aa! ¿at ang m~ga tan~ging
señas
?
--Maitím ang barò, maitím ang salawal, mán~gan~gahoy....
--¡Aa! hindi macatatacas, tila nakikinikinita co na siyá.
--Hindi co siyá pagcacamal-an sa ibá, cahi't macatulad niyá.
At ipinagpatuloy n~g dalawáng sundalo ang caniláng pag-
ronda.
Mulíng natatanawan na namán natin sa liwanag n~g m~ga farol ang dalawáng aninong nagcacasunod na lumalacad n~g boong pag-iin~gat. Isáng mabalasic na
¿quién vive?
ang siyáng nagpahintô sa dalawá, at sumagót ang nauna n~g
¡España!
na nan~gan~gatal ang tinig.
Kinaladcád siyá n~g m~ga sundalo at siyá'y dinalá sa farol upáng siyá'y kilalanin. Siyá'y si Lucas, n~guni't nan~gag-aalinlan~gan ang m~ga sundalo at nan~gagtatanun~gan sa tin~ginan.
--¡Hindi sinasabi n~g alferez na may pilat!--anáng bisayà sa sabing marahan.--¿Saán ca paroroon?
--Magdádala acó n~g pamisa upang gawín bucas.
--¿Hindi mo ba nakikita si Elías?
--¡Hindi co po siyá nakikilala, guinoó!--ang sagót ni Lucas.
--¡Hindi co itinátanóng sa iyo cung siyá'y nakikilala mo, ¡tan~ga! cami ma'y hindi namin siyá nakikilala; itinátanóng co sa iyó cung siyá'y nakita mo!
--Hindi pô, guinoo.
--Pakinggán mong magalíng, sasabihin co sa iyó ang canyáng m~ga
señas
. Ang taás ay cung minsa'y matangcád, cung minsa'y catatagán; ang buhóc at ang m~ga matá'y maiitim; at ang lahát n~g m~ga ibá pa'y pawang m~ga catatagán,--anáng bisayà.--¿Nakikilala mo na siyá n~gayón?
--¡Hindi po, guinoó!--ang isinagót ni Lucas na natútulig.
--¡Cung gayó'y
¡sulong!
hayop, burro!--At ipinagtulacan siyá nilá.
--¿Nalalaman mo ba cung bakin ang acala n~g alferez ay matangcád si Elías at ang acalà naman n~g cura'y catatagán lamang ang taás?--ang itinanóng na nag iisip-isip n~g tagalog sa bisayà.
--Hindi.
--Sa pagcá't nacabaón sa pusáw ang alférez n~g siyá'y mámatyagan, at ang cura namá'y nacatayô.
--¡Siyá n~gâ!--ang bigláng sinabi n~g bisaya; mainam ang pag-iisip mo ... ¿bakit ca nagguardia civil?
--Hindi capagcaraca'y guardia civil acó; acó'y dating contrabandista,--ang isinagót n~g tagalog na nagpapahan~ga.
N~guni't silá'y linibáng n~g isá pang anino: sinigawán nilá itó n~g ¿quién vive? at bago dinalá nilá sa ilaw. N~gayó'y si Elías na n~gâ ang siyáng sa canilá'y humaharap.
--¿Saán ca paroroon?
--Akin pong hinahabol, guinoó, ang isáng taong humampás at nagbalà sa aking capatíd na lalaki; ang taong iyó'y may pílat sa mukhá't nan~gn~ga~ngalang Elías ...
--¿Há?--ang bigláng sinabi n~g dalawá at nan~gagtin~ginang nagsisipanghilacbót.
At pagdaca'y nan~gagtacbuhang ang tun~go'y sa simbahang sasandali pa lamang na pinaroonan ni Lucas.
=LIII.=
=IL BUON DI SI CONOSCE DA MATTINA.=
Maagang cumalat sa bayan ang balitang may nakitang m~ga ilaw sa libin~gan n~g gabing nacaraán.
May sinasabi ang punò n~g V.O.T. (Venerable Orden Tercera) na m~ga candilang may ilaw at cung paano ang anyô at cung gaano ang caniláng m~ga lakí, datapuwa't ang hindi matucoy ay ang bilang, n~guni't may nabilang siyáng hanggáng dalawampô. Hindi dapat atimín ni hermana Sipa, na caanib sa Cofradía n~g Santísimo Rosario, na ang macapagyabáng lamang na nacakita n~g biyayà n~g Dios na itó'y ang isáng na sa hermandad (capatiran) na caaway; sinabi namán ni hermana Sipa, cahi't hindi malapit doon ang canyáng tinátahanan, na siyá'y nacárin~gig n~g m~ga daíng at hibíc, at hanggáng sa tila mandín canyáng nakikilala ang tinig n~g tan~ging m~ga tao, na n~g unang panahó'y canyáng naca ..., datapuwa't alang-alang sa pag-ibig sa capuwa taong atas sa binyaga'y hindi lamang canyáng pinatatawad, cung di namán canyáng ipinananalan~gin at inililihim ang caniláng m~ga pan~galan, at dahil dito'y pagdaca'y pinapagtitibay na siyá'y santa. Hindi totoong matalas ang tain~ga, ang catotohanan, ni hermana Rufa, n~guni't hindi dapat tiisin niyáng narin~gig ang bagay na iyón ni hermana Sipa't siyá'y hindi, at dahil dito'y nanaguinip siyá at sa canyá'y humarap ang maraming m~ga caluluwa, hindi lamang n~g m~ga taong patáy na, cung di namán n~g m~ga buhay; hiníhin~gi n~g m~ga caluluwang silá'y bahaguinan n~g m~ga indulgenciang canyáng maliwanag na itinátala't pinacaiin~gatan. Masasabi niyá ang m~ga pan~galan sa m~ga familiang nan~gan~gailan~gan, at wala siyáng hiníhin~gi cung di isáng muntíng limós upáng isaclolo sa Papa, sa m~ga pan~gan~gailan~gan nitó.
Isáng batang ang hanap-buhay ay mag-alaga n~g m~ga hayop, na nan~gahás magpatibay na wala siyáng nakita liban na lamang sa isáng ilaw at dalawáng táong nan~gacasalacot, nahirapang lubha upang macaligtás sa m~ga hampás at m~ga lait. Nawaláng cabuluháng siyá'y manumpâ, na canyáng casama ang canyáng m~ga calabaw at silá ang macapagsasabi:
--¿Durunong ca pa sa m~ga celador at sa m~ga hermana,
paracmason,
hereje?--ang siyáng caniláng sinasabi sa canyá't siya'y iniirapan nilá.
Nanhíc ang cura sa púlpito at inulit ang sermón tungcól sa Purgatorio, at muli na namáng lumabas ang m~ga pipisohin sa canicaniláng kinatataguan.
N~guni't pabayaan natin muna ang m~ga caluluwang nan~gaghihirap, at pakinggán natin ang salitaan ni don Pilipo at n~g matandáng Tasio, na may sakit at nag-íisa sa canyáng maliit na bahay. Malaon nang hindi bumaban~gon sa canyáng kinahihigaan ang filósofo ó ulól, at nararatay dahil sa isáng panghihinang madalî ang paglubhâ.
--Ayawán, sa catotohanan, cung marapat co cayóng handugan n~g masayáng batì dahil sa pagcátanggáp sa inyó n~g inyóng pagbibitiw n~g catungculan; n~g una, n~g hindi pakinggán n~g boong cawalánghiyaan ang palagáy n~g marami sa m~ga nan~gagpupulong, sumasacatuwiran cayóng hin~gin ninyó ang pahintulot na macapagbitíw cayó n~g inyóng catungculan; n~guni't n~gayóng cayó'y nakikitalád sa guardia civíl ay hindi magalíng. Sa panahón n~g pagbabaca'y dapat cayóng manatili sa inyóng kinalalagyan.
--Tunay n~ga, datapuwa't hindi, pagca naglililo ang general,--ang sagót ni don Filipo;--talastas na po ninyóng kinabucasa'y inalpasan n~g gobernadorcillo ang m~ga sundalong aking nahuli, at nagpacatangguítangguíng gumawa n~g cahi't anó pa man. Wala acóng magawa cung walang pahintulot ang aking punò.
--Wala n~ga, cung cayó'y nag-íisa, datapuwa't malakí ang magágawa ninyó cung catulong ninyó ang m~ga ibá. Dapat sanang sinamantala ninyó ang ganitóng pangyayari upang cayó'y macapagbigáy ulirán sa ibáng m~ga bayan. Sa ibabaw n~g catawátawáng capangyarihan n~g gobernadorcillo'y naroon ang catuwiran n~g bayan; iyán sana ang pasimula n~g isáng magalíng na pagtuturò ay inyóng sinayang na di guinamit.